Deniz İş Kanunu ülkemizde fazla bilinmeyen kanunlarımızdan bir tanesidir. 3 tarafı denizlerle çevrili olmasına rağmen, çok fazla gemi adamı olmayan bir ülke olarak denizcilerin hakları konusunda bazı eksiklikler meydana gelebilmektedir. Bunlardan bir tanesi de şüphesiz ki gemide fazla çalışma süresi hakkındaki ihtilaflardır. Çoğu kesim fazla çalışma konusunda gerçekleri bilseler dahi, bu genel olarak işveren tarafından göz ardı ettirilmeye çalışılan bir konu olmaktadır. Deniz İş Kanunu’nun da kendine has bazı maddeleri olmasından ötürü özellikle 4857 sayılı İş Kanunundan ayrılan tarafları bulunmaktadır ve bu durum da denizcilerin fazla çalışma sürelerinin tespitinde zorluklar çıkarmaktadır.
Bu yazımda sizlere kısaca gemi adamlarının fazla çalışma süreleri ile ilgili 854 sayılı Deniz İş Kanunu içerisinden kavram karmaşasına neden olabilecek kısımları anlatmaya çalışacağım.
Gemi Adamlarının Fazla Çalışması
Gemi adamlarının fazla çalışma süresinin doğru bir tespitini yapabilmek için öncelikle fazla çalışma süresinin ne demek istediğini anlamak gerekmektedir. Hukuksal çerçevede incelediğimiz zaman fazla çalışma üretimin arttırılması, üretim faaliyetlerindeki aksamaların önlenmesi, işletme ve toplumun bazı ivedi ihtiyaçlarının karşılanması amacı ile normal iş çalışma süresinin üzerinde yapılan her türlü çalışmalar olarak tanımlanmaktadır.
Konuyu daha da somutlaştırmamız gerekirse, 4857 sayılı iş kanununa göre fazla çalışma haftalık olarak 45 saati aşan çalışma olarak kesin olarak tanımlanmıştır.
Denizcilerin Fazla Çalışma Süresi
Birçok iş kanunu fazla çalışmanın kesin ve net bir şekilde tanımını yapmıştır. Benzer şekilde normal yaşam standartlarından farklı çalışma alanı ve ortamı olan denizciler için de gemilerde fazla çalışma süresi tanımı yapılmıştır.
Deniz İş Kanunu 26. Maddede “Genel bakımdan iş süresi, günde sekiz ve haftada kırk sekiz saattir. Bu süre haftanın iş günlerine eşit olarak bölünmek suretiyle uygulanır. İş süresi, gemiadamının işbaşında çalıştığı veya vardiya tuttuğu süredir. İşveren veya işveren vekili, gemiadamının vardiyalarını yemek ve dinlenme zamanlarını bir çizelge ile belirtmek ve bu çizelgeyi gemiadamlarının görebilecekleri bir yere asmak zorundadır.” ibaresi ile denizcilerin de kendileri için belirlenmiş fazla çalışma sürelerinin olduğu ortadadır.
Fazla çalışma konusunda işleri biraz daha karıştırmak için gelin bir de 27. Madde ne diyor onu inceleyelim.
Deniz İş Kanunu 27. Madde, fazla çalışma süreleri ile ilgili istisna şartlarını anlatmaya çalışıyor.
Aşağıdaki işleri görenler bu kanunun iş sürelerine ilişkin hükümlerine tabi değildirler.
1. Birden fazla kaptanın bulunduğu gemilerde birinci kaptan veya bu kanunun 2 nci maddesinin (C) fıkrasında yazılı olduğu şekilde kendisine vekalet eden kimse (kılavuz kaptanlar dahil),
2. Birden fazla makinistin bulunduğu gemilerde başmakinist,
3. Doktor ve sağlık memurları,
4. Hemşire ve hastabakıcılar,
5. Asli görevleri can, mal ve gemi kurtarma olan kurtarma gemilerinde çalışan gemiadamları, 6. Gemide kendi nam ve hesabına çalışanlar
Gelin tüm bunlar çerçevesinde olayı ele alalım.
26. maddede gemi adamlarının haftalık çalışma saatlerini açık ve net bir şekilde tanımlanırken bu sürenin sadece gemi adamının işbaşında veya vardiya başında geçirdiği süreler kadar olacağını belirtmiştir. Oysa hangi gemi tipinde veya hangi kontrat usulüne göre çalışan gemi adamlarının bu statüye konuldukları hakkında bir bilgi bulunmamaktadır. Örneğin uzakyol hatlarında çalışan gemilerde her personelin vardiya saati, kendisine atanmış işi belli olabilir ve uzun süre bu periyotlara uygun şekilde iş süreci devam edebilir. Oysa acil durumlarda da kullanılabilen özel kurtarma römorkörleri için durum bu şekilde işlememektedir. Her dakika acil bir durum olmamasına rağmen, gemi adamları 24 saat boyunca, acil duruma müdahalede bulunmak için işverenin emrine hazır beklemektedir. İşveren emrinde beklemek bu durumda çalışma saatinden sayılmayacak mı yani?
Çalışanın işe hazır durumda ama çalışmadan geçirdiği bu süre de günlük yasal çalışma süresinden sayılıyor. Ancak, bu süre “fiili çalışma süresi” değil “farazi çalışma süresi” olup çalışma süresi sayılan hallerdendir. Şu hâlde farazi çalışma süresi, günlük çalışma süresinin, fiili çalışma yapılmayan kısmını ifade eder. Bu hallerde geçen sürelerin, çalışma süresinin içinde mütalaa edilmesinin nedeni fiili çalışma olmamasına karşılık işverenin işçi üzerindeki egemenliğinin mevcut bulunması; bir başka anlatımla, işçinin, işverenin buyruğunda bulunması olgusudur. Acil durumlar için işveren emrinde beklenilen süreler de aslında bu sınıfa girdiği açıkça görülmektedir.
27. maddede ise istisna kısmına sokulan gruplar içerisinde çok fazla madde olmasına rağmen aslında 2 sınıf var. 5. ve 6. maddelerde bahsedilen acil durumlarda kurtarma gemisi gemi adamları ve gemide kendi nam ve hesabına çalışanlar. Denizcilik eğitimi ve geçmişi olan herkesin de bileceği üzere gemilerde 1 tane kaptan ve 1 tane baş mühendis bulunur. Bunların görev yetki ve sorumlulukları da uluslararası kanunlar nezdinde belirlenmiş olup 1. Kaptan veya başka bir makinistin bunların yetki ve sorumluluklarını devralması gibi bir durum söz konusu dahi olamaz. Doktor, hemşire ve hastabakıcılar zaten normal şartlarda ticari gemilerde olmadığı gibi, bulunsalar dahi görevleri acil durum olacağından dolayı yine bu maddede incelenemez.
Gemide Fazla Çalışma Saati Sınırı
Her ne kadar normal olarak günlük çalışma saatinden çok yapılan çalışma fazla çalışma süresi olarak belirtilmiş olsa da, kanunlarda bunun da bir üst limiti bulunmaktadır. İş Kanununa göre haftalık 45 saati aşan çalışmalar fazla çalışma sayılır. Bundan başka haftalık çalışma sürelerinin değişkenlik göstermesi durumunda haftalık ortalama iş süresi belirlenir ve bunun 45 saati aşması halinde aşan kısım fazla çalışma sayılır. fazla çalışma üst limitinin toplamı da bir yılda 270 saatten fazla olamaz.
Ancak bu sınırlamaya rağmen işçinin daha fazla çalıştırılması halinde, bu çalışmalarının karşılığı olan fazla mesai ücretinin de ödenmesi gerektiği açıktır. Yasadaki sınırlama esasen işçiyi korumaya yöneliktir. Uygulamada işçinin günde 3 saat ile yılda 270 saati aşan fazla çalışmalarına rağmen İş Kanununda öngörülen sınırlama çerçevesinde hesaplama yapılabileceği şeklinde bilirkişi hesap raporları verildiği görülmektedir. Anılan hesap yönteminin hukuka uygun olduğundan söz edilemez. İşçi lehine olarak yasada yer alan bir kuralın, işçinin aleyhine yorumlanması doğru olmaz.
Gemide Fazla Çalışma Saati Ücreti
Gemide fazla çalışma ücreti bu konunun en ihtilaflı konularından bir tanesidir. Deniz İş Kanunu 28. maddede bu konuda bir bilgi var. Buna göre
Yapılacak fazla çalışmanın her saatine ödenecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarı % 25oranında artırılmak suretiyle bulunacak miktardan az olamaz
ibaresi açıktır. fakat 09 Mayıs 2023 tarihinde imzalanan toplu iş sözleşmeleri çerçeve anlaşmaları kapsamında da kamu kurumlarında çalışan gemi adamları fazla mesai ücretlerinin en az %40 zamlı olarak hesaplanıp çalışana ödenmesine karar verilmiştir. (Aslında Kamu Toplu İş Çerçeve Protokolü kapsamında kamu çalışanlarının fazla çalışma ücretlerinin %70 zamlı hesaplanması kararı çıkmıştır. Fakat birden bire gemi adamları için bu oran, protokolden sonra ek bir protokol ile %40 oranına düşürülmüştür)
Gemide Fazla Çalışma Konusunda Merak Edilenler
Yukarıda belirttiğim hususlar, gemide fazla çalışma süresi ile ilgili olarak mevzuatımızda açık ve net şekilde yazılan ve uygulamada olan hukuki metinlerden alınmış durumdadır. Bununla beraber elbette çalışan ve işveren arasında bazı konularda anlaşmazlıkların olması muhtemel bir durumdur. Örneğin gemide fazla çalışma ispatı veya fazla çalışma için çalışanın onayının alınması zorunluluğu durumları taraflar arasındaki problemleri körüklemektedir. İsterseniz yazımızın bundan sonraki bölümlerinde de bu konulara yer verelim.
Gemide Fazla Çalışmanın İspatı
Bildiğiniz gibi haftalık 45 saati aşan sürelerin fazla çalışma süresinden sayılacağı konusunu birden fazla kere beyan ettik. Bununla beraber bu 45 saatlik çalışma süresi hesabına dahil edilmeyecek olan özel durumları da bilirsek, istisna kısmını, yani gemide fazla çalışma sayılmayacak durumlar nelerdir konusunu netleştirebilirsek eğer, gemide fazla çalışma süresi ispatını da yapmış olabiliriz.
Aşağıda yazılı haller fazla saatlerle çalışma sayılmaz.
Deniz İş Kanunu 28. Madde
- Geminin, gemideki şahısların veya gemi hamulesinin selameti için kaptanın yapılmasını zaruri gördüğü işler,
- Gümrük, karantina vesair sıhhi formaliteler dolayısiyle yerine getirilmesinde zorunluluk bulunan ilave işler,
- Gemi seyir halinde veya limanda iken gemide yaptırılan (yangın, gemiyi terketme, denizde çatışma, denizden adam
kurtarma ve savunma) talimleri. Fazla saatlerle çalışmaları belgelemek üzere işveren veya işveren vekili noterden tasdikli
ayrı bir defter tutmak zorundadır.
Yukarıdaki haller dışında kalan süre, haftalık olarak 45 saati geçiyor ise fazla çalışma yapıldığının delili olarak karşımıza çıkıyor. Bunu somut şekilde de ispat yükümlülüğü bulunuyor.
Fazla çalışma yaptığını iddia eden çalışan norm kuramı uyarınca bu iddiasını ispatla yükümlüdür. Ücret bordrolarına ilişkin kurallar burada da geçerlidir. İşçinin imzasını taşıyan bordro sahteliği ispat edilinceye kadar kesin delil niteliğindedir. Bir başka anlatımla bordronun sahteliği ileri sürülüp kanıtlanmadıkça, imzalı bordroda görünen fazla çalışma alacağının ödendiği varsayılır. Bordroda fazla çalışma bölümünün boş olması yada bordronun imza taşımaması halinde çalışan fazla çalışma yaptığını her türlü delille ispat edebilir.
Fazla çalışmanın ispatı konusunda işyeri kayıtları, özellikle işyerine giriş çıkışı gösteren belgeler, işyeri iç yazışmaları delil niteliğindedir. Ancak, fazla çalışmanın bu tür yazılı belgelerle kanıtlanamaması durumunda tarafların dinletmiş oldukları tanık beyanları ile sonuca gidilmesi gerekir. Gemide fazla çalışmanın ispatı hususunda iş mahkemeleri genel olarak tanık beyanına bağlı olarak karara varabilmektedirler. Çünkü genel olarak işveren bu konuda yasal bir açık oluşturmamak adına evraklarda da farklılıklara gidebilmektedir.
Fazla Çalışma İçin Onay
Gemide fazla çalışma yapılmasını isteyen işveren veya işveren vekili, fazla çalışma yapmadan önce bu konuda çalışanın da açık rızasını alıp bunu belgeleyebilmedir. Konu ile ilgili farklı uygulama şekilleri mevcut olsada, genel uygulamada işveren çalışandan her yıl başında fazla çalışmalara ilişkin genel onay almak ve bu onay belgesini çalışanın özlük dosyasında saklamak zorunluluğu bulunmaktadır. Fazla çalışma için onay vermeyen bir çalışanın iş akdi feshini yargıtay farklı zamanlarda uygun görmemiştir.
Gemide fazla çalışma süresi, ücretleri ve şartları ile ilgili aklıma ilk seferde gelen ihtilaflı konuları sizlerle paylaşmak istedim. Sizlerin de bu konuda aklınıza takılan veya konuya yapmak istediğiniz eklemeler bulunuyorsa gerek mail olarak, gerek yazı altında bulunan yorum bölümünden tarafıma iletebilirsiniz.